Μια περιήγηση στο Εβραϊκό Νεκροταφείο Αθηνών: Η μνήμη ως ζωντανή παρουσία

Το Εβραϊκό Νεκροταφείο Αθηνών, με περίπου 936 καταγεγραμμένους τάφους, δεν είναι απλώς τόπος ανάπαυσης. Είναι ένα ζωντανό μνημείο της ιστορίας της πόλης και της εβραϊκής κοινότητας, ένας χώρος όπου η μνήμη και η παράδοση συνομιλούν με τη σιωπή και τον σεβασμό.

Από το παρελθόν στο παρόν

Το νεκροταφείο σταμάτησε επισήμως να δέχεται νέες ταφές μετά τη δεκαετία του 1950. Έκτοτε, οι ταφές μεταφέρθηκαν στο Τρίτο Νεκροταφείο Αθηνών, με εξαίρεση ορισμένους οικογενειακούς τάφους που είχαν ήδη παραχωρηθεί.

Παραδοσιακά, στην εβραϊκή θρησκευτική γλώσσα, αποκαλείται Μπεΐτ Χαΐμ (Beit Hayim), δηλαδή "Οίκος της Ζωής" – όρος που τονίζει την πνευματική συνέχεια και όχι τη διακοπή της ύπαρξης.

Ο όρος “νεκροταφείο” θεωρείται υστερότερος και λιγότερο φορτισμένος θρησκευτικά.

‍

Θρησκευτικοί κανόνες και σεβασμός στον χώρο

‍Ο χώρος διέπεται από τους κανόνες της Αλαχά (Halacha). Η συμπεριφορά στον χώρο είναι αυστηρά καθορισμένη:

• Τα σπασμένα επιτύμβια δεν επιτρέπεται να μετακινούνται. Αν κάποιο θραύσμα βρεθεί εκτός τάφου, τοποθετείται στη μάντρα.
• Το νεκροταφείο θεωρείται ιερός και ζωντανός χώρος, όχι απλώς αρχαιολογικός ή ιστορικός.

Ιστορικά στοιχεία

Η πρώτη επίσημη αναφορά στο νεκροταφείο γίνεται το 1861 στο τοπογραφικό σχέδιο του Μονσέν. Ωστόσο, φαίνεται πως υπήρχε ήδη από παλαιότερα, περιφερειακά της εκκλησίας του Αγίου Λαζάρου. Οι πρώτες ταφές εντοπίζονται στο άνω τμήμα του χώρου, με την παλαιότερη καταγεγραμμένη ταφή να ανήκει σε γυναίκα, το 1864.

Το κτίσμα όπου τελούνταν η "Ταρα" (το τελετουργικό πλύσιμο του νεκρού) σήμερα λειτουργεί ως στεγασμένος χώρος. Στο κάτω τμήμα βρίσκονται ταφές της περιόδου της Κατοχής και της μεταπολεμικής περιόδου, συνήθως πιο λιτές, αντανακλώντας τις δύσκολες συνθήκες της εποχής.

‍

‍

‍

‍

‍

Προσωπικότητες που αναπαύονται εδώ

Στο νεκροταφείο βρίσκονται οι τάφοι σημαντικών προσώπων της εβραϊκής κοινότητας και του ελληνικού πολιτισμού. Μεταξύ αυτών:

• Γιωσέφ Ελιγιά – ο γνωστός ποιητής των Ιωαννίνων, από τις πιο ευαίσθητες φωνές του ελληνικού εβραϊσμού.
• Ιωσήφ Ντε Τσάβες – Αρχιραβίνος Αθηνών, εξέχουσα πνευματική μορφή.
• Χαΐμ Καστέλ – Αρχιραβίνος Αθηνών.
• Κάρολος Μαξ Ρότσηλ – εξέχον μέλος της εβραϊκής κοινότητας με σημαντική κοινωνική δράση.

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

‍

Πολυπολιτισμικότητα της κοινότητας

Αν και η Αθήνα φιλοξενούσε κυρίως Σεφαραδίτες και Ρωμανιώτες Εβραίους, το νεκροταφείο μαρτυρεί και την παρουσία Ασκενάζι, όπως της οικογένειας Άμβουργερ, επιβεβαιώνοντας την πολυπολιτισμική σύνθεση της κοινότητας.

Μορφές ταφών
‍Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι:

• Οριζόντια ταφή, με την πλάκα στο επίπεδο του εδάφους.
• Οχέλ (Ohel) – ένα αρχιτεκτόνημα συνήθως νεοκλασικού τύπου, αφιερωμένο σε ραβίνους ή σημαντικές μορφές.

‍

‍

Σύμβολα και επιγραφές

Ο χώρος είναι γεμάτος συμβολισμούς και επιγραφές, που αντικατοπτρίζουν τόσο τη θρησκευτική όσο και τη λαϊκή παράδοση:

• Πολλά επιτύμβια έφεραν χρώμα.
• Το Άστρο του Δαβίδ εμφανίζεται συχνά ως αναγνωρίσιμο σύμβολο της πίστης.
• Τα λυχνάρια και οι λέξεις όπως "νεφές" (ψυχή) συμβολίζουν τη θρησκευτική διάσταση της ταφής.
• Τα κεριά του Σαμπάτ εμφανίζονται κυρίως σε γυναικείους τάφους, δείχνοντας τον ρόλο της γυναίκας στο άναμμα του Σαββατιάτικου φωτός.
• Τα χέρια που σφίγγουν υποδηλώνουν ευλογία ή αποχαιρετισμό, συνήθως με ανοικτές παλάμες.
• Ένας οβελίσκος με φτέρη και αγγείο είναι καλυμμένος με ύφασμα – συμβολισμός που παραπέμπει στην αποκάλυψη του μνημείου κατά την τελετή τοποθέτησης της ματσεβά (matseva), της επιτύμβιας πλάκας.
• Στεφάνια υπάρχουν σε αρκετούς τάφους – ένας πιθανός συγκερασμός με την αρχαιοελληνική ταφική παράδοση.
• Βιολιά ή άλλα αγαπημένα αντικείμενα του εκλιπόντος αποτυπώνονται επίσης, δείχνοντας την προσωπική ταυτότητα και την ατομική μνήμη.
• Ο δικέφαλος αετός, ισχυρό ελληνικό σύμβολο, απαντάται σε διάφορες μορφές.

‍

‍

Ένα μυστικό πέρασμα

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και ένα πέρασμα που σήμερα είναι κλειστό, αλλά κατά την περίοδο της Κατοχής χρησιμοποιήθηκε από μέλη της Αντίστασης ως διαφυγή.

Το Εβραϊκό Νεκροταφείο Αθηνών δεν είναι απλώς ένας τόπος θανάτου. Είναι ένας τόπος ζωής της μνήμης. Ένας χώρος που ζητά σεβασμό, κατανόηση και φροντίδα, καθώς συνεχίζει να μιλά – σιωπηλά αλλά εύγλωττα – για την παρουσία των ανθρώπων που διαμόρφωσαν την ιστορία και την ταυτότητα της κοινότητας.